مدت کوتاهی از استقرار «محمدجواد آذری جهرمی» در طبقه فوقانی وزارت ارتباطات گذشته بود که در مصاحبه‌ای گفت امیدوار است پس از پایان چهار سال دولت دوازدهم، پنج استارتاپ یونیکورن و مطرح در سطح کشور داشته باشیم. امروز چند برند مطرح اما بومی‌سازی شده در داخل کشور وجود دارد که در آینده می‌توان چشم‌انتظار میلیارد دلاری شدن ارزش آنها بود اما آیا رسیدن بر مرز میلیارد دلار با فعالیت صرف درون خاک ایران امکان‌پذیر است؟
نگاهی به گستره فعالیت استارتاپ‌هایی که اکنون به سازمان‌های بزرگ تبدیل شده‌اند نشان می‌دهد که دیجی‌کالا، اسنپ، کافه‌بازار و هلدینگ صبا ایده (آپارات) استعداد یونیکورن شدن را دارند و برخی از آنها نیمی از راه را طی کرده‌اند. دیجی‌کالا مدعی داشتن سهم + ۹۰ درصد از بازار خرده فروشی آنلاین کشور است و کافه‌بازار هم در آخرین نشست خبری‌اش گزارش داد که ۳۶ میلیون کاربر فعال در ایران دارد. اسنپ و تپ‌سی هم در حال شناخته‌تر شدن در جامعه هستند و اسنپ گزارش می‌دهد که امروز سفرهای روزانه‌اش در کشور به مرز یک میلیون عدد رسیده است.
در نتیجه بازار داخل ایران هنوز برای هر یک از این برندها جای کار زیادی دارد. به عنوان نمونه، محمدی‌های دیجی‌کالا می‌گویند که سهم بازار خرده فروشی آنلاین در کشور روی خط ناچیز ۱.۵ الی ۲ درصد از کل بازار خرده‌فروشی باقی مانده و از طرفی اسنپ و تپ‌سی هر کدام در ۱۶ و ۱۰ شهر کلیدی فعالیت می‌کنند در حالی که هنوز شهرهای بسیاری از تاکسی‌های آنلاین بی‌بهره‌اند. با این حال، حضور در بازار کشورهای همسایه می‌تواند به هر یک از این برندها برای عبور از مرز ارزش میلیارد دلاری و رسیدن به لقب یونیکورن یا تک‌شاخ کمک کند.
پیش به سوی بازارهای کم خطر
تمام این اتفاقات در حالی رخ می‌دهد که بازار خاورمیانه در حال تبدیل شدن به یک بازار جذاب برای برندهای جهانی است. آمازون سال گذشته با خرید فروشگاه اینترنتی «سوق» فعالیت رسمی‌اش را در این منطقه کلید زد و حالا تاکسی اینترنتی «کریم» (Careem) که از سال ۲۰۱۲ کار خود را آغاز کرده و یک تجربه کوچک و ناموفق در داخل ایران هم داشته، پس از تصاحب بازار ترکیه فعالیت خود را در عراق آغاز کرده است. در نتیجه همه شواهد نشان می‌دهد که زمان آن است تا استارتاپهای بزرگ ایرانی به سراغ فعالیت ورای مرزهای ایران روی بیاورند.
دیجی‌کالا پیشتر خبر داده که می‌خواهد در سال ۹۷ به سراغ بازارهای خارج از ایران برود. محمدی مدیرعامل این فروشگاه در آخرین نشست خبری این شرکت گفت: «می‌خواهیم در کشورهایی فعالیت خود را آغاز کنیم که بلوغ اینترنتی کمتری دارند. در این کشورها رقیب چندان بزرگی هم وجود ندارد. کشورهایی مانند عراق، افغانستان، پاکستان و ارمنستان.»
محمدی البته پس از نشست خبری آذر ماه، در گفتگویی کوتاه با دیجیاتو عنوان کرد که سرمایه‌گذاری ۱۰۰ میلیون دلاری خارجی در این شرکت در ازای سهم ۲۱ درصدی، حدود ۲ سال پیش انجام شده است و آن روز ارزش دیجی‌کالا حدود ۵۰۰ میلیون دلار محاسبه شده. مدیرعامل دیجی‌کالا در مورد زمان یونیکورن شدن دیجی‌کالا به من گفت: «تا دوباره معامله‌ای نشود، نمی‌توان به شکل مشخص ارزش‌گذاری کرد. بررسی و مطالعات ما نشان می‌دهد که دیجی‌کالا نزدیک به یونیکورن شدن است. با این حال این اتفاق باید در یک پروسه سرمایه‌گذاری مهر تایید بخورد.»
ایران خوب است
از سوی دیگر هلدینگ «هزار دستان» (کافه‌بازار) که با «دیوار» یک تجربه کوچک در افغانستان داشته خبر می‌دهد که می‌خواهد تمرکز اصلی‌اش را روی بازار داخل کشور متمرکز کند. هلدینگ هزاردستان به تازگی خبر از جذب سرمایه ۳۸ میلیون یورویی داده است و با یک محاسبه می‌توان دریافت که حدود ۴۶۴ میلیون دلار ارزش‌گذاری شده است.
با این حال «حسام آرمندهی» موسس کافه بازار به دیجیاتو می‌گوید: «تمرکز اصلی ما بر بازار ایران است. با دیوار در افغانستان آزمایش‌هایی کردیم. در کوتاه مدت پیشتاز پلتفرم تبلیغات آنلاین شدیم اما بازار این کشور به نسبت بازار ایران کوچک است. در نتیجه همچنان اولویت اول ما حضور در ایران است.» با این حال زمانی که از آرمندهی پرسیدم کافه بازار چه زمان یونیکورن می‌شود، پاسخ داد: «تصور می‌کنم ما نیمی از راه را آمده‌ایم.»
مدیران کافه بازار از سوی دیگر برنامه‌های بزرگ‌تری در ذهن دارند و مشغول توسعه یک نقشه بومی جامع برای شهرهای ایران هستند. این نقشه در حال حاضر برای تهران در دست تهیه است اما آنچه از پسِ گفته‌های آرمندهی بر می‌آید، این است که کافه بازار تصمیم دارد این نقشه را تبدیل به یک نردبان کرده و از ورای آن به دستاورد بزرگ دیگری برسد. شاید یک تاکسی آنلاین با امکانات بیشتر از سامانه‌های حمل و نقل هوشمند فعلی که در ایران فعال هستند.
پیش به سوی رقابت
اگرچه کافه بازار پس از آزمایش افغانستان، تصمیم دارد تمرکز اصلی خود را در ایران قرار دهد و دیجی‌کالا هم می‌خواهد به سراغ کشورهایی برود که در آنها رقیب بزرگی ندارد، اما اسنپ به عنوان پرچمدار بازار تاکسی‌های اینترنتی مایل است در آینده‌ای نزدیک -احتمالا سال ۹۷- وارد کشورهای پیشرفته‌تر منطقه شود و با رقبای جهانی از جمله اوبر و کریم رقابت کند.
راشا شیدماهر، مدیر بازاریابی اسنپ به دیجیاتو می‌گوید: «افق اسنپ را به این شکل می‌بینم که به‌زودی وارد بازار منطقه‌ای خواهد شد. با این حال ترجیح ما شروع با یک کشور سطح بالاتر است. کشوری که در آن دغدغه آماده کردن کاربرها را نداشته باشیم چراکه از نظر فنی، چیزی از اوبر و کریم کمتر نداریم.»
«محسن ملایری»، مدیرعامل و هم‌موسس شتاب‌دهنده «آواتک» در خصوص قابلیت تبدیل شدن استارتاپهای بزرگ و موفق ایرانی به یونیکورن در داخل خاک کشور نظر مثبتی دارد و به دیجیاتو می‌گوید:
«می‌توانیم به اندازه بازار این شرکت‌ها نگاه کنیم. شرکتی مثل تاکسی اینترنتی کریم که به تازگی وارد عراق هم شده، ابتدا در چند کشور فعال بود که جمع کاربران اینترنتی آنها به سختی به کاربران اینترنتی ایران می‌رسید. فکر نمی‌کنم [یونیکورن شدن ایرانی‌ها در داخل ایران] دور از ذهن باشد، مخصوصاً در حوزه‌هایی که اندازه بازار بزرگی دارند.
وقتی بازار خرده فروشی ما آنلاین شود کسب‌وکار برتر این حوزه هم می‌تواند به ارزش یک میلیارد برسد. شاید بتوان به چالش کشید که آیا امروز این اتفاق افتاده است یا خیر؟ اما در اینکه نهایتاً استارتاپهای ایرانی یونیکورن می‌شوند، هیچ شکی نیست.»
آخرین آمار از کاربران اینترنت در کشورهای مختلف منطقه خاورمیانه. ایران با ۵۶ میلیون و ۷۰۰ هزار کاربر پیشتاز منطقه است.
آخرین آمار Internet World Stats که متعلق به پایان ژوئن ۲۰۱۷ است نیز ایران را در خاورمیانه از نظر تعداد کاربران اینترنتی پیشتاز نشان می‌دهد. بر اساس این آمار، ۷۰ درصد از جمعیت ۸۱ میلیونی ایران، یعنی بیش از ۵۶ میلیون کاربر آنلاین هستند و پس از ایران، عربستان سعودی با ۲۴ میلیون کاربر آنلاین در رده دوم قرار گرفته است.
با این حال یک مشکل اساسی وجود دارد. تمام استارتاپهای موفقی که امروز در ایران فعالند، مدل‌های بومی شده‌ای از استارتاپهای جهانی هستند و همین موضوع، حضور استارتاپهای ایرانی را در سطح منطقه و مخصوصاً جهان دشوار می‌کند.
می‌خواهید از کشور خارج شوید؟ کاپی نکنید
«ناصر غانم‌زاده»، مدیر شرکت سرمایه‌گذاری جسورانه اُپاتان علت اینکه تا کنون استارتاپهای برتر ایرانی از کشور خارج نشده‌اند را همین موضوع می‌داند و خبر می‌دهد که خود این استارتاپ‌ها در ایران به این دلیل به وجود آمده‌اند که نمونه اصلی، در داخل ایران وجود نداشته است. یا آنها ما را تحریم کرده‌اند یا ما اجازه ورود نداده‌ایم:
«شرکت‌های اصلی خودشان در بیرون از ایران حضور دارند و ممکن است همان خدمات را با کیفیت بالاتری ارائه دهند. با این شرایط، دلیل برای خروج از ایران زیر سوال می‌رود. نمی‌توان در آمریکا یک آمازون دوم داشت. خودشان آمازون دوم و سوم را دارند. همه این‌ها فارغ از بحث پتنت و کپی‌رایت است که خود یک مسئله جداگانه است.»
غانم‌زاده اگرچه عنوان می‌کند که رسیدن به یونیکورن در داخل خاک ایران محتمل است اما حضور منطقه‌ای را برای استارتاپهای ایرانی مناسب‌تر از فعالیت جهانی می‌داند، چراکه استارتاپ‌هایی می‌توانند حضور جهانی داشته باشند که بتوانند یک مشکل جهانی را حل کنند:
«زمانی که وارد حوزه جهانی می‌شوید، رقابت از سطحی که وجود دارد بسیار جدی‌تر می‌شود. با کسب‌وکارهایی مثل آمازون، علی‌بابا یا اوبر روبه‌رو می‌شوید که فقط چندین میلیارد دلار پول نقد دارند، تجارت را می‌شناسند و همه راه‌ها را پیشتر رفته‌اند. ما در بازاری رشد کرده‌ایم که رقابت جدی نداشته و از روز اول به شکل استاندارد بزرگ نشده است.»
«بخواهیم، می‌توانیم»
اما آیا واقعاً نمی‌توان استارتاپهای بزرگ ایرانی را از کشور خارج کرد؟ «محمدجواد شکوری مقدم»، مدیرعامل هلدینگ صبا ایده (آپارات، فیلیمو و صبا ویژن) چنین اظهار نظری را دست کم در مورد شرکت خودش قبول ندارد. او معتقد است که در صورت لزوم، زیر‌مجموعه‌های صبا ایده می‌توانند در خارج از ایران نیز به خوبی کار کنند.
شکوری مقدم در گفتگو با دیجیاتو خبر می‌دهد که در آینده نزدیک باید انتظار فعالیت فیلیمو را در افغانستان و تاجیکستان داشت: «الزاماً نباید آپارات را به خارج از کشور ببریم. می‌توانیم محصول دیگری مثل فیلیمو را در کشورهایی مثل افغانستان و تاجیکستان ببریم که فارسی زبان هستند و اتفاقاً به محتوای ایرانی هم علاقه دارند.»
این در حالیست که آپارات همواره بیشتر از سایر محصولات صبا ایده دیده شده و عده‌ای نیز باور دارند که عدم حضور یوتوب در ایران، سبب موفقیت آن شده است. اما آیا این شرکت موفق در ایران، می‌تواند آن‌سوی مرزها، جایی که یوتوب هم فعال است، باز هم موفق باشد؟ مدیرعامل آپارات در پاسخ به این پرسش به من می‌گوید: «می‌توانیم آپارات را ببریم به دنیایی که در آن یوتوب هم فعال است. فرمول‌هایی برای این‌کار وجود دارد. ما جامعه‌ای متشکل از بیش از یک میلیارد مسلمان در جهان داریم که ساختار ذهنی بخشی از این افراد با محتوای یوتوب سازگار نیست. اما چنین برنامه‌ای، بر اساس برآوردهای ما نیاز به سرمایه‌گذاری دست‌کم ۴۰۰ میلیون دلاری دارد.»
شکوری مقدم می‌گوید که باید ذهن‌ها را کمی بازتر کرد و اینگونه متصور نبود که هر شرکت بزرگی که امروز پرچمدار تکنولوژی به شکل جهانی است، می‌تواند در آینده همه چیز را در اختیار خودش بگیرد: «امروز دنیا را اینطور می‌بینیم که یوتوب بزرگترین پلتفرم اشتراک ویدیو در جهان است. دو سال دیگر شاید یک سرویس دیگر بتواند در کنار یوتوب قرار گیرد و در آن زمان برخی تعجب خواهند کرد که چطور این اتفاق افتاد. دنیا فریز نیست. نمی‌توانیم بگوییم هر شرکت خارجی بخشی را در دست گرفته و کار برای ما تمام شده است. این تجربه در دنیا ثابت شده است؛ مگر مایکروسافت در دهه ۹۰ شرکت کوچکی بود؟ پس چرا گوگل متولد شد؟ چرا پس از گوگل فیسبوک به وجود آمد؟ همیشه می‌توان انتظار تغییراتی را داشت. اما اینکه اراده‌اش را داشته باشیم، شرایطش جور شود و سرمایه‌گذارش حاضر باشد، مسئله دیگریست.»
مدیرعامل آپارات که بیشتر علاقه دارد از کل مجموعه و هلدینگ صبا ایده نام ببرد تا یک محصول نظیر آپارات، باور دارد که این هلدینگ پتانسیل یونیکورن شدن را دارد اما مجدداً تاکید می‌کند ابداً چنین هدفی را برای شرکت و مدیران آن تعریف نکرده است. او می گوید هدف شرکتش رشد اقتصادی در کنار لذت و حس خوب ساختن و همکاری است و مثال می‌زند اگر دانش آموز بود ترجیح نمی‌داد بخاطر نمره بالا و کف و سوت شاگرد اول شدن، خود را از لذت های ملموس کودکی یا نوجوانی محروم کند. او معتقد است شرکت‌ها باید متعادل و با سرعت متناسب با فرهنگشان رشد کنند تا پایدار بمانند و اگر هدف‌های اقتصادی مثل یونیکورن شدن را بدون هدف‌هایی در زوایای فرهنگی سازمانی، توسعه فردی، شناخت روندهای آینده و هوش تجاری تعریف کنند، در آینده دچار مشکلات جدی در فرآیند توسعه خود می شوند.
او می گوید میلیارد دلاری‌های ایرانی الزاماً نباید در خارج از کشور، رویکرد داخل کشور را ادامه دهند: «اگر بتوانیم از نظر نقدینگی، فنی و استعدادهای جهانی سازی به نقطه مناسبی برسیم، می‌توانیم در خارج از کشور کار متفاوتی انجام دهیم. این نگاه غلط است که خود آپارات بدون تغییر باید بیرون کشور هم کار کند. برای یک پرش بزرگ، به یک بنیان اقتصادی قوی، دانش محور و مطمئن نیاز است.»
***
استارتاپهای بزرگ ایرانی که اکنون سودای حضور ورای مرزها را در ذهن می‌پرورانند در کشورهای دیگر با رقابت دشواری مواجه خواهد شد اما آنطور که از شرایط پیداست، با تغییرات فرهنگی و گرایش بیشتر ایرانیان به استفاده از سرویس‌های آنلاین، می‌توان متصور بود همانطور که جهرمی هم وعده داده، تا چند سال دیگر تک‌شاخ‌هایی با ارزش بیش از یک میلیارد دلار صرفاً به واسطه فعالیت‌شان در داخل ایران داشته باشیم؛ یونیکورن‌هایی که البته بعید به نظر می‌رسد پای برخی از آنها فراتر از منطقه خاورمیانه و آسیای میانه برسد. در راه جهانی شدن، تحریم‌ها و رقبای سرسخت، چالش‌های اصلی تک‌شاخ‌های ایرانی هستند.
از طرفی برای فعالیت جهانی، چندان نمی‌توان روی پلتفرم‌های
بومی‌سازی‌شده حساب باز کرد. شاید آنطور که شکوری می‌گوید، باید سرویس‌ها
را با تغییراتی همراه کرد و سپس آنها را رهسپار آن سوی مرزها نمود. شاید هم
در آینده نسل جدیدی از کارآفرینان قادر باشند با ایده‌هایی بزرگ‌تر و جذب
سرمایه‌های خارجی، راه خود را به بازارهای کشف نشده‌ی جهانی برای شرکت‌های
ایرانی باز کنند
